پيشگفتار
در مجموع، آگاهي ما از وضع قم پس از حمله مغول تا آخرين سال هاي قرن هشتم چندان وسيع نيست. اين را مي دانيم كه قم در سال 621 ق به دست سپاهيان مغول ويران و اهالي آن قتل عام شدند. آثار ويرانه هاي قم تا ميانه قرن نهم برجاي بود. در كتاب هاي تاريخي قرن هفتم نيز در مواردي از قم نام برده ميشد كه مي توان اطلاعات محدود و مختصري از آنها درباره اين شهر به دست آورد. اما در قرن هشتم وضع روشن تر و اطلاعات در اين باب بيشتر است. تا چهارمين دهه اين قرن قم، همچون نقاط ديگر ايران در تصرف امراء ايلخاني بود و پس از برچيده شدن بساط حكومت آنان درشمار مناطقي درآمد كه از قلمرو همه سلسله هاي اين دوره بيرون و بركنار بود. به اين ترتيب كه يكي از خاندان هاي اصيل و مقتدر محلي اداره امور را به دست گرفت. اين خاندان كه همان خاندان صفي (بانيان بناهاي مورد بررسي اين نوشتار و مدفونين در مقابر گنبد سبز قم) است تا سال 759 بر خلاف ديگر قدرت هاي محلي كه هر يك پس از چندي درقلمرو يكي از سلسله هاي آن دوره تحليل مي رفت، همچنان اداره امور اين منطقه را بر عهده داشت. اين اقتدار تا اواسط دوره تيموري ادامه يافت تا جايي كه قم مدتي مقر حكومت و دارالسلطنه گرديد و داراي دارالضرب سكه شد.

ذكر اين نكته لازم به نظر مي رسد كه آثار معماري مورد بحث اين نوشتار تأييدي است بر نظر گروهي از محققين كه حمله امير تيمور به قم را ساخته و پرداخته ذوق، تخيل و حدس سياحان خارجي دانسته و معتقدند كه در جريان يورشهاي تيمور به ايران، نه تنها قم ويران نشد و مردم آن قتل عام نگرديدند، بلكه اصولاً تيمور قم را نديده و از آن به رسم عبور نيز گذر نكرده است. چرا كه نه تنها شاخص ترين برج هاي آرامگاهي قم يكي دو دهه قبل از حمله امير تيموربه قم ساخته و پرداخته شد، بلكه مقبره خواجه علي صفي (مدفن دو تن از امراي خاندان صفي) با تاريخ 792 ق، حدفاصل بين حمله دوم (789 ق و حمله سوم 794ق) امير تيمور به ايران، بنا گرديد كه اين خود بيانگر آرامش نسبي حاكم بر قم است.

قم به بركت حضور فرمانروايان مقتدر محلي فوق الذكر در قرن هشتم هجري شاهد ساخت يادمان هاي مذهبي ـ تاريخي متعددي است كه در فرهنگ معماري ايران به «برج هاي آرامگاهي» موسومند. اغلب اين آثار كه با سبك هاي تقريباً مشابه ساخته شده اند در قبرستان هاي عموي شهر يافت مي شوند كه متاسفانه برخي از آنها در طي دو سه دهه اخير به كلي تخريب و نوسازي گرديدند همچون امامزادگان شاه ابراهيم و شاه جعفر واقع در قبرستان عمومي شاه ابراهيم درمغرب شهر (ديه كميدان عصر ساساني و اوايل دوران اسلامي در غرب رودخانه). ليكن اغلب اين آثار ـ هر چند باتحمل نامهرباني هاي نيم قرن اخير ـ هنوز در گوشه و كنار قبرستان ها ديده مي شود. شاخص ترين و بكرترين بناهاي بازمانده عبارتند از مقابر گنبد سبز، امامزاده احمد مياني در قبرستان مالك آباد در شمال شهر (دروازه ري)، امامزاده احمد و گنبد صفورا در قبرستان خاكفرج (دروازه ساوه)، امامزاده سيد سربخش و مجموعه چهل اختران در قبرستان مركزي شهر، امامزاده شاه احمد قاسم در قبرستان قديمي مالون در جنوب شرقي قم (دروازه قلعه) و، تنها بناي بازمانده از قرن هشتم در خارج از شهر قم، امامزاده خديجه خاتون در مسير ارتباطي جاده قديم قم به اصفهان، در اين نوشتار مختصراً به معرفي 7 بناي شاخص كه اغلب داراي بانيان مشترك، تزئينات يكسان، و معماران و هنرمندان واحد است پرداخته شده است.»

1-امامزاده جعفر
موقعيت
در انتهاي خيابان چهارمردان (انقلاب ) در گورستان بخش شرقي شهر ،پنج اثر تاريخي از قرن هشتم هجري قمري بر جاي مانده که مقابر دروازه کاشان ناميده مي شوند.سه مقبره از اين مقابر پنجگانه به امراي مستقل قم (خاندان صفي )در قرن هشتم ق، با نام مقابر گنبد سبز ، اختصاص دارد.و دو مقبره ديگر متعلق به بقاع امامزادگان علي بن جعفر و شاهزاده ابراهيم است.

بناي امامزاده علي بن جعفر در گذشته اي نه چندان دور به عنوان يک بناي منفرد در بخش شرقي گورستان فوق در خارج شهر – بيرون دروازه کاشان – قرار داشت که از چهار جهت محصور به گورستاني وسيع بود و فضاي اطراف آن را مزارع و باغ هاي انارستان حواشي شهر در بر مي گرفت . قرار داشتن اين بنا در خارج از مهم ترين دروازه شهر، موجب شده تا برخي سياحان خارجي اشاراتي به آن داشته باشند چنان که « هانري رنه »فرانسوي به هنگام خروج از شهر به مقصد کاشان اين بنا را با مسجد اشتباه گرفته در خصوص آن مي نويسد:

«خلاصه در طرف راست مسجد قشنگي ديده مي شود که سردر و حواشي آن با کاشي هاي نفيس و کتيبه خوش خطي تزئين يافته و معلوم است که در آغاز قرن نوزدهم ساخته شده است.»

در داخل بافت شهري قرار گرفته و محوطه هاي اطراف آن را گورستان شهداء تشكيل مي دهد كه به گلزار موسوم است.

نماي خارجي
امامزاده علي بن جعفر، همچون اغلب بناهاي برجي قرن هشت، داراي پلاني هشت وجهي است كه در داخل به چهارضلعي تغيير حالت داده و مربعي به ابعاد 6.50 سانتيمتر را به نمايش ميگذارد. در نتيجه فضايي گسترده در حدفاصل چهار به هشت و شانزده در داخل بنا ايجاد شده كه جهت تزئين بسيار مناسب است. گنبد بنا، از نوع دو پوسته گسسته رك با آهيان هاي نيم كروي و خودمنشوري دوازده ترك است. سطح گنبد در شكل اوليه خود با كاشي هاي فيروزه فام نقرهاي آراسته بوده كه در سالهاي اخير مجدداً كاشيكاري شده است. بنا در آغاز فاقد هر گونه صحن، ايوان وبيوتات تابعه بود ليكن در اواخر عصر قاجار الحاقاتي بدان افزوده شده كه مهم ترين آنها بناي «مقصوره» مانند جبهه شرقي و ايوان جبهه شمالي است كه در عصر فتحعلي شاه ساخته شده و بر اساس تاريخ كتيبه ها تزئينات كاشيكاري آندر عصر ناصرالدين شاه انجام گرفته است. ورودي بنا امروزه از همين ايوان مقرنس جبهه شمالي است. كه داراي دربچوبي گل ميخ كوبي شده بسيار عالي است.

تزئينات
امامزاده علي بن جعفر پس از آستانه مقدسه بر بقيه مقابر منطقه، از حيث تزئين، برتري مطلق داشت كه امروزه تنهابخشي از اين تزئينات وابسته به معماري هنوز در بنا پابرجاست. شيوههاي تزئين در اين بنا با توجه به اهداف، مصالح و روش كار به گونه هاي ذيل قابل تقسيم است:

الف. گچبري رنگي
گچبري هاي رنگي بنا در شكل اوليه خود همطراز بناهايي همچون مدرسه حيدريه قزوين و بقعه پيربكران اصفهان بودكه از بالاي ازاره كاشي كاري بنا آغاز و تا نقطه مركز آهيانه گنبد ادامه داشت كه در وضع موجود شامل: هشت طاقچه گچبري زيبا در چهار ضلع بنا با اسپرهاي اسليمي، هندسيو كتيبه هايي در حواشياند، به علاوه گچبريهاي رنگي گوشواره ها با اشكال تزئيني قديمي شانه هاي عسل، ستاره ها، شيار انگلشتي و... كه قابل مقايسه با نقشمايه هاي تزئيني محراب مسجد جامع نائين اند. به گفته «پوپ» اين گچبريهاي اعجاب انگيز نمايانگر اهميت و منزلت هنري آنهاست و اين ممكن نبود مگر بر اثر تهذيب نقس استادان سازنده آنها كه همگي نشان دهنده اوج هنر هستند.

ب. مقرنس كاري
به جز مقرنس طاقبندي هاي قسمت شانزدهم ضلعي بنا، باقي مقرنس ها از الحاقات عصر قاجار محسوب مي شوند كه شامل پوشش دروني طاق نماهاي شمالي، جنوب شرقي و غربي است. به نظر مي رسد قوسي هاي اين شاه نشين هاپيش از عصر قاجار همانند گوشواره ها مزين به گچبري رنگي بوده اند. ايوان شمالي بنا كه از الحاقات عصر فتحعلي شاه محسوب مي شود نيز مزين به مقرنس هاي زيباي لاجوردي از همان دوره است.

ج. كاشيكاري
تزئينات كاشيكاري امامزاده علي بن جعفر در يك تقسيم بندي كلي و جهت سهولت در مطالعه به بخش هاي زير قابل تقسيم است:

1. كاشيكاري ازاره بنا
2. كاشيكاري مرقد
3. كاشيكاري محراب
4. كاشيكاري ايوان شمالي و درگاه ورود

1. كاشيكاري ازاره بنا
ازاره بنا هم اكنون به ارتفاع 1.20 سانتيمتر با سنگ مرمر پوشيده شده است. ليكن، پيشتر سراسر ازاره آراسته به كاشي هاي كوكبي زرين فام قرن هشتم بوده كه اغلب آنها در اوايل قرن حاضر به موزه آستانه مقدسه منتقل گرديد.شماري ازآنهادر موزه هاي دوران اسلامي تهران، آستان قدس رضوي و پارس شيراز نگهداري ميشوند و باقي آنها نيزدر طي نيم قرن گذشته به خارج از كشور منتقل و در مجموعه هاي خصوصي و دولتي سراسر دنيا پراكنده شده اند.

متن و زمينه كاشي هاي مزبور با آرايه هاي گياهي، حيواني و انساني پوشيده ودر حواي گرداگرد داراي كتيبه هاي به خط نسخ از سور كوچك قرآن، روايات مذهبي و يا ابيات فارسي است كه عموماً به رنگ قهوه اي ساده يا سفيد بر زمينه هاي لاجوردي نوشته شده اند. تمامي اين كاشيها ساخت كارگاه هاي كاشي سازي «خاندان ابي طاهر» در كاشان مي باشد.

2. كاشيكاري مرقد
قبل از ضريح فلزي كنوني، ضريحي چوبي و مشبك در بنا وجود داشت كه مرقد درون آن را كاشيهاي خشتي زرين فام عصر ايلخاني زينت مي داد. اين كاشي ها در اوايل قرن اخير براي مصون ماندن از دستبردها، جمع آور و به موزه آستانه مقدسه انتقال يافت. كاشي هاي به نمايش درآمده در موزه آستانه تنها شامل بخش فوقاني و لوح قبور است؛مستمل بر شش قطعه كاشي 75×70 سانتيمتر كه جمعاً 2.25 طول و 1.40 متر عرض دارند. كتيبه هاي الواح قبور، بهرنگ آبي بر زمينه اي قهوه اي و در طرحي محرابي، هويت مدفونين را «علي بن جعفر العريضي» و «محمد بن موسيالكاظم» معرفي مي كند.

3. كاشيكاري محراب
طاق نماي جنوبي كه محراب مزار شمرده مي شود با ممتازترين نوع كاشي هاي خشتي زرين فام قرن هشت آراسته بود.چنان كه محمدتقي بيك ارباب ـ از نويسندگان عصر قاجار ـ به هنگام برپا بودن اثر در جاي اصلي خود، در خصوص آن مي نويسد:

«... در اين بقعه دري است كه مشهور به در بهشت است كه ديوار آن بقعه در طرف قبله ساخته اند به صورت در بسته كاشيكاري است نه آن كه از چوب بوده باشد از همان كاشي مرقد كه خيلي نقل دارد صد مرتبه از چيني پاكيزه تر وباصفاتر، گويا احاديثي در فضيلت قم وارد است مبني بر اين كه هشت در جهت بهشت است و دو در آن از قم مفتوح مي شود، اين در را به آن نشانه ساخته اند.» وي در ادامه به سرقت چند خشت از اين كاشيها، به تحريك «اهلفرنگ از انگليسيان» و توسط اشرار اشاره مي كند.

كاشي هاي محراب در 45 قطعه به ابعاد 3.28 در 2.12 متر به شكل محراب بوده كه چند قطعه آن ربوده و به موزه هاي خارج از كشور برده شده و بقيه در اوايل قرن اخير از انبارهاي آستانه حضرت معصومه عليها سلام به موزه ملي ايران منتقل وپس از مرمت در تالار گنجينه دوران اسلامي نصب شد. محراب به استناد كتيبه توسط «يوسف بن علي بن محمد بنابي طاهر». آخرين فرد از خاندان ابي طاهر، و به سال 734 ق ساخته شده است.

4. كاشيكاري ايوان شمالي و درگاه ورود
همان گونه كه پيشتر ذكر شد اين ايوان از الحاقات عصر فتحعلي شاه قاجار محسوب مي شود كه سراسر مزين به كاشيكاري هفت رنگ و لاجوردي عصر ناصري است و در جاي جاي ان كتيبه هايي به خط نستعليق و ثلث با تاريخهاي1269 و 1268 قابل مشاهده است، شاخص ترين آنها كتيبه بخش فوقاني ايوان و كتيبه سر در ورودي بنا است مشتمل بر آيات قرآن، شعائر اسلامي، نام باني و هنرمند خطاط و كاشيكاري بنا، همچون كتيبه زير:

«در عهد دولت پادشاه اسلاميان پناه ناصرالدين شاه قاجار خلدالله ملكه و سلطانه مرقوم شد و انا اقل العباد خيراً واكثرهم عصي السيد محمد الشهير بميرزا بزرگ غفرالله له ولوالديه و اهتمام استاد ماهربل في عصره نادر حضرت كربلايي محمد طاهر قصاع تمام شد في 1269».

تاريخ و انتساب بنا
امروزه در بنا تنها يك كتيبه تاريخدار ديده مي شود و آن طاقچه گچبري شده شماره هفت در جبهه شمالي با تاريخ 740هجري قمري است. متعلقات ديگر بنا تاريخ هاي متعدد را ارايه مي دهند. از جمله كاشي هاي كوكبي به دست آمده ازاين محل كه امروزه در موزه هاي متعدد داخل و خارج كشور به صورت پراكنده وجود دارند، نشان دهنده تاريخ بين سال هاي 705 و 728 هجري مي باشند. محراب بزرگ رزين فام بنا نيز داراي دو تاريخ است: يكي 713 و ديگري 734ق، كه پيشتر در خصوص آن مطالبي گفته شد. با توجه به نوع گچكاري و تاريخ كاشي هاي كوكبي ازاره و محراب بنا،شايد بتوان گفت تزئينات بنا چندين سال بعد از تكميل بنا انجام گرفته باشد و كاشي هاي داراي تاريخ قديمي تراحتمالاً از انبار كارگاه هاي كاشي سازي آورده شدهاند و به نظر مي رسد تاريخ 740 ق به طور قطع تاريخ تكميل تزئينات بنا است.

باني بنا بر اساس كتيبه گچبري شده، عطاالملك ميرمحمد حسني است كه به گفته فيض در عصر اولجايتو به خدمت ديواني درآمد و در دوران ابوسعيد ايلخاني رياست ديوان مظالم يافت. از استادان گچبربنا، بهرام قزويني و پهلوان كردمير را مي توان نام برد و بر اساس كتيبه، باني كاشي كاري مرقد، زين الدين حاجي علي بوده كه كتابت و ساخت كاشي ها را ابومحمد حسين بن مرتضي به انجام رسانده است. كاشي هاي كوكبي و محراب بنا نيز از كارگاه هاي خاندان ابي طاهر و ركن الدين محمد در كاشان بوده است.

الواح قبور و كتيبه كمربندي گچبري شده بنا باقي مانده از قرن هشتم هويت مدفونين را علي بن جعفر العريضي ومحمد بن موسي الكاظم معرفي ميكند. ولي اين كه امامزاده ها از فرزندان بلافصل امامان باشند چندان معتبر به نظرنميرسد.

مقابر باغ گنبد سبز
همان گونه كه پيشتر ذكر شد، سه مقبره از مقابر پنج گانه دروازه كاشان قم به جهت استقرار در انارستان كوچكي به مقابرباغ گنبد سبز موسومند.. مردم قم اين سه بنا را به صورت مجموع مدفن «سعد، سعيد و مسعود» از بزرگان عرب هاي اشعري و احياء كنندگان قم در دوره اسلامي مي دانند. ليكن با توجه به اطلاعات تاريخي و كتيبه هاي موجود در بنا،گنبدهاي مذكور مدفن امراي خاندان صفي، فرمانروايان مستقل قم در قرن هشتم هجري قمري، است. با عنايت به اينكه هر سه بنا در مقالات جداگانه و منتشر شدهاي معرفي گرديده اند در ذيل به صورت بسيار خلاصه اشارهاي بدانهامي شود.

2. مقبره خواجه اصيل الدين
اين مقبره، جنوبي ترين گنبد باغ محسوب ميشود. بناي مزربور از خارج دوازده ضلعي منظمي با اطاق نماهاي تزئيني در هر ضلع است. پلان بنا از جهت نقشه نمونه برجسته اي از يك دوازده ضلعي منتظم در تاريخ معماري مقابر ايران است كه در جزئيات نقشه تنها قابل مقايسه با آرامگاه خواجه علي صفي (792 ق) واقع در همين باغ و امامزاده هود(قرن هفتم

ق) در جزين همدان است.
كتيبه تاريخي بنا بر فراز قسمت هشت ضلعي كه سپس به شانزده ضلعي تبديل شده قرار دارد. اين كتيبه به خط زيبايثلث برجسته در زمينهاي متشكل از نقوش اسليمي نوشته شده است. از اين كتيبه چنين برمي ايد كه در اين آرامگاه دوتن مدفونند: يكي خواجه اصيل الدين فرزند علي صفي. نياي بزرگ خاندان صفي، و ديگري عموي خواجه علي صفي، باني بقعه. او همان كي است كه در قم نايب خالصه جات خواجه علاءالدين محمد هندو بود و ديگري فرزندي وي خواجه علي اصيل يا همان جمال الدين علي، نخستين كس از اين خاندان است كه بر حكومت قم ومضافات آن دست يافت. آغاز فرمانروايي او پس از درگذشت ابوسعيد ايلخاني به سال 736 ق بوده و از سال پايان آنآگاهي دقيق در دست نيست جز آن كه پيش از سال 759 ق و در حين عهده داري اين مقام كشته شده است.

با توجه به شرحي كه از كتيبه گذشت، انتصاب بنا به خاندان صفي محرز است. تاريخ بنا نيز يكي به حرف در پايان كتيبه فوق و ديگري به عدد در ترنج استرطاق نماي غربي بنا به عدد بدون كوچك ترين خدشه اي تاكنون باقي مانده است. متن كتيبه چنين است:

«هذا العمارة به عم حسن بن علي خلولله البناوكتب في رجب 761»

در كتيبه اي ديگر بر لچكي هاي دو سوي همين درگاه درون قابلي مستطيل نام گچبر هنرمند بنا اين گونه آمده: «عمل علي بن محمد ابي شجاع»

طي برنامه پژوهشي گمانه زني فضاهاي داخل گنبد سبز در سال 77 سردابه بنا از خاك آزاد و پس از مطالعه همه جانبه به شكل اوليه خود احياء گرديد.

3. مقبره خواجه علي صفي
اين بنا كه در وسط دو گنبد ديگر قرار دارد سالم ترين و شاخص ترين و پرتزئين ترين گنبد از مجموعه مقابر باغ گنبد سبزاست. بناي مزبور از خارج دوازده ضلعي منتظمي است كه هر ضلع آن را طاق نمايي به دهانه 2.40 و ارتفاع 7 متر زينت مي دهد. نماي بنا از داخل هشت ضلعي و از اين نظر همانند گنبد خواجه اصيل الدين است.

از مفاد كتيبه هاي موجود در بنا چنين برمي آيد كه در اين آرامگاه سه تن مدفونند. نخستين فرد كه نام وي نيز در آغازكتيبه آمده خواجه جمال الدين علي است. او فرزند خواجه صفي الدين و نواده علي صفي ماضي شخصيت سياسي واجتماعي عراق عجم در قرن هشتم و دومين امير خاندان صفي است كه پس از خواجه علي اصيل فرمانرواي قم گرديد و آنچه مي دانيم تا سال 774 ق در اين مقام باقي بود. در تاريخ اولياالله آملي كه در دوره فرمانروايي او نوشته شده با عناوين «حاكم و سردار قم، صاحب اعظم، سپهسالار عراق» و در كتيبه بناهايي از همين دوره در قم با عناويني مشابه از وي ياد مي شود. خواجه علي در قم خانقاهي داشته كه بيرون «دروازه كنكان» قرار داشته و در متون معتبرتاريخي اين عصر به كرات از اين خانقاه ياد مي شود. جز اين خانقاه از علي صفي اثر ديگري نيز در قم باقي است وآن بنايي است در همين باغ (گنبد خواجه اصيل الدين) كه در سال 761 ق بر قبر عمو و پسرعموي خود (خواجه اصيل الدين و خواجه تاج الدين علي) بنياد نهاده است. از خواجه علي دو فرزند مي شناسيم يكي غياث الدين اميرمحمد و ديگر همين فرد مدفون در اين بنا يعني امير جلال الدين كه در منابع و متون تاريخي از او سخني به ميان نيامده است.

سومين فرد مدفون در اين بنا كه از او به عنوان برادر خواجه جمال الدين نام برده شده، خواجه عمادالدين محمود قمي، يكي ديگر از فرزندان خواجه علي صفي، است كه تا سال 791 عهده دار امور نواحي قم بود. در سكه اي كه از اوبه تاريخ فوق در دست داريم وي «السلطان العادل سلطان محمود» خوانده شده است. تاريخ بنا نيز در پايان همين كتيبه به عدد (792) زمان احداث بنا را به وضوح بيان مي كند.

در طي برنامه پژوهشي گمانه زني فضاهاي داخي مقابل گنبد سبز در سال، 77، سردابه بنا با فرم چليپايي بسيار زيبا ازخاك آزاد شد كه علاه بر تدفين مكرر و انبوه، داراي سه تدفين اصلي در كف سردابه بود كه به احتمال قريب به يقين همان سه فرد نام برده شده در كتيبه هاي بنا هستند.

4. مقبره شمالي
اين بنا شمالي ترين مقبره از مقابر گنبد سبز است كه در محل نام مشخصي ندارد. اين بنا بر خلاف دو بناي ديگر از خارج و داخل پلان همسان هشت ضلعي ارايه مي دهد و به جهت كالبد نيز حجيم تر است. تزئينات وابسته به معماري درمقبره شامل مقرنس كاري، گچبري رنگي و تزئينات گچي مهري است كه آسيب هاي جدي ديده است. در خصوص تاريخ احداث و عملكرد بنا نظرات مختلفي ارايه گرديده است. به اعتقاد نگارنده بنا متعلق به اوايل قرن هشتم است وتاريخ گذاري ويلبر در اين خصوص صحيح تر به نظر مي رسد.

در طي گمانه زني پژوهشي سال 79 در فضاهاي داخلي مقبره سردابه بنا به فرم چليپايي از خاك آزاد شد و علاوه برتدفينه اي ثانويه با چهار تدفين اصلي در كف سردابه برخورد شد (كه احتمالاً از امرا و بزرگان خاندان صفي اند). ضمن اين كه پي سوز و سكه اي به تاريخ 810 هجري قمري به دست آمد كه در دست بررسي و مطالعه است.

5. امامزاده سيدسربخش
امامزاده سيدسربخش در داخل بافت قديمي شهر در محله سيدسربخش با فاصله چند صدمتري از پامنار (مدرسه غياثيه) و چند ده متري گذر چهل اختران واقع گرديده است كه با احداث خيابان آذر در اوايل قرن اخير و برش قديمي شهر امروزه در بخش جنوبي اين خيابان قرار دارد. بناي مزبور نيز داراي پلاني هشت وجهي است كه در داخل به چهارضلعي تغيير حالت داده و آنگاه با محاسباتي دقيق به هشت، شانزده و دايره تغيير مي يابد تا آهيانه نيم كروي. بنابراين جدارها استقرار يابد و خود منشوري شانزده ترك نيز از بيرون بر گريو گنبد مستقر شود. متأسفانه در دهه هاي اخيرالحاقات غير اصولي بر بنا تحميل گرديده كه بر ديد و منظر و بنيان اثر لطماتي را وارد ساخته است.

تزئينات
نماي داخلي بنا سراسر مزين به گچبري هاي رنگي، كتيبه هاي گچي، نقوش مهري، مشبك هاي گچي و ترنجهاي رنگي است كه به همت غياث الدين امير محمد، از بزرگان خاندان علي صفي، و توسط هنرمند برجسته قرن هشتم قم، علي بن محمد بن ابي شجاع، اجرا گرديده است. مهم ترين كتيبه گچبري بنا كه حاوي مدفون، باني و تاريخ بنا است، به خط ثلث در آغاز قسمت هشت ضلعي بنا بر زمينه گل و بته تعبيه گرديده با اين عبارات:

«ذكر القديم اعلي و التقديم الي ـ امر ببناء هذه العمارة الرفيعة و الروضة الشريفة مرقد الامام المعصوم اسمعيل بن الامام محمد بن الامام جعفر الصادق عليه السلام الصاحب الاعظم الاعدل الاعلم، و الي اقاليم الفضل و الكرم مستخدم ارباب السيف و القلم، المنصور بنصرةخير الناصرين، غياث الحق و الدنيا و الدين امير محمد بن المولي المخدوم الاعظم الاعدل الاعلم جمال الحق و الدنيا و الدين علي بنصفي اعلي الله شأنهما و رفع فوق الفرقدين مكانهما في محرم الحرام لسنة 774 ».

دومين كتيبه شاخص بنا كه حاوي نام هنرمند گچبر بنا است در صفه جنوبي كه شكل محراب دارد جاي گرفته با اين متن:

«بسم الله الرحمن الرحيم اقم الصلوة لدلوك الشمس الي غسق الليل و قرآن الفجر كان مشهودا. عامل هذا المحرب علي بن محمد ابي شجاع»

لازم به ذكر است كه به جهت دود چراغهاي پي سوز، شمع ها و چراغ نفت سوز و جزء آن گچبري هاي رنگي بنا بسيارتير و سياه شده بود كه در طي عمليات مرمت سازي 78 ـ 77 با استفاده از متدهاي علمي و تحت نظر مهندس آقاجاني بخش اعظم گچبريهاي بنا پيرايش، مرمت و غبارروبي شد.

6. امامزاده شاه احمد قاسم
امامزاده شاه احمد قاسم، تك بنايي است در مركز قبرستان قديمي مالون، در بخش جنوب شرقي و در حاشيه بافت قديم كه سابق بر اين گذرگاه قلعه و دروازه قلعه شهر رو به آن باز مي شد. ميدان خندق (فلكه شاه احمد قاسم فعلي) درچند ده متري بنا نشاني از خندق استحفاظي شهر در خارج از دروازه قلعه است كه تا اواخر دوره قاجار هنوز پابرجابود. نماي خارجي بنا در اصل بنايي هشت ضلعي با گنبد دو پوته گسسته رك با خود منشوري شانزده ترك بود كه باتخريب گنبد رك آن در نيم قرن اخير گنبد قوسي آجري فعلي با قبه فراز آن احداث گرديد.

مزار احمد بن قاسم از جمله مزاراتي است كه در تاريخ قديم قم كه در 378 تأليف شده است از آن اين گونه سخنرفته است:

«احمد بن قاسم بن احمد بن علي جعفر الصادق كه در قرن سوم به قم آمد و چون او را وفات رسيد به مقبره قديمه مالون دفن كردند و تربت او را زيارت ميكردند و بر سر تربت او سايه اي بوده است و چون اصحاب خاقان مفلحي در سنه295 به قم رسيدند آن سايه تربت بكشيدند و مدتي زيارت او نمي كردند تا آن كه بعضي از صلحاي قم به خواب ديدند درسنه 371 كه ساكن اين تربت مردي بس فاضل است و در زيارت تربت او ثواب و اجري بسيار است پس ديگر باره بناي قبر او از چوب مجدد گردانيدند و مردم زيارت كردن او با سر گرفتند...»

تزئينات
اين بنا نيز همچون اغلب بناهاي اين نوشتار از آثار خاندان علي صفي است و كار تزئينات گچبري آن با پختگي وپاكيزگي بيشتري اجرا شده است. كار علي بن محمد بن ابي شجاع بنا است. اين گجبري ها كه از فراز ازاره سنگي فعليآغاز و تا شمسه مركزي زير آهيانه گنبد استمرار مي يابد مشتمل بر گچبري هاي رنگي، كتيبه هاي گچي نقوش مهري،مشبك هاي گچي گره سازي شده در نورگيرها و ترنج هاي تزئيني است كه متأسفانه با الحاقات و تغييرات غير اصولي چند دهه اخير لطمات جران ناپذيري بر آنها وارد آمده است. يكي از مهم ترين كتيبه هاي گچي بنا كه متضمن نام ونصب متوفي، باني بنا و هنرمند گچبر بنا است كتيبه كمربندي بنا است به خفط ثلث با اين متن:

«... امر ببناء هذه العمارة الرفيعة و الروضة الشريفة مرقد المعصوم المظلوم احمد بن قاسم بن موسي بن جعفر بن محمدبن علي بنالحيسن بن علي بن ابيطا لب عليه السلام الصاحب الاعظم الاعدل الاعلم. ملاذ طوايف الامم، مستعبد ارباب السيف و اصحاب القلم صاحبديوان الممالك، ملجا العظماء العالم موئل صناديد بني آدم عميم المواهب و النعم، عضد الخواقين المنصور بنصرة خير الناصرين، قوامالحق و الدنيا و الدين مغيث الخلائق اجمعين علي بن علي صفي الماضي عظم الله تعالي جلال قدره. بعمل بن محمد عي ابوشجاعالبنا».

تاريخ بنا نيز به خط ثلث و بر صفحه زرين مشبك نورگير قسمت جنوبي اين گونه رقم خورده است: «في محرم سنه ثمانيه و سبع مائة